Arne Naess tribute

Arne Naess

1912 - 2009

 

Tribute in English by Margo Kingston 

Maandag 12 januari 2009 overleed op 96 jarige leeftijd de Noorse filosoof Arne Naess.

Hij werd geboren op 27 januari 1912. Hij doctoreerde aan de universiteit van Oslo en was toen 24 jaar. Drie jaar later kreeg hij aan diezelfde universiteit de leerstoel wijsbegeerte. Hij was er de jongste professor. Toen hij 57 was nam hij ontslag en hij wijdde zich geheel aan de nieuwe radicale milieubeweging die hij via zijn publicaties over “deep ecology” sterk beïnvloedde. Hij hamerde in zijn milieufilosofisch werk op de primordiale betekenis van al het levende, maar hij breidde die sfeer uit van individuele levende organismen tot ecosystemen, bergen, rivieren en tenslotte de aarde. In beginsel hebben zij alle eenzelfde waarde, hoewel mensen in hun handelen niet altijd rekening kunnen houden met dit beginsel. Het bracht hem tot het ontwikkelen van een bijzondere diep-ecologische ethiek. Het leven is één en het berokkenen van schade aan deelgebieden van die ene levende natuur, zal tenslotte ook schade berokkenen aan wie schade heeft berokkend. Naess beklemtoonde een niet-geweld beginsel van menselijk handelen, beginsel dat hij vooropstelde in zijn op sociale en ecologische harmonie gerichte filosofie en waarvoor hij te rade ging bij Mahatma Gandhi. Hierin is de mens uit het centrum genomen om een plaats naast al het andere levende te krijgen. Antropocentrisme werd zijn tegenstander. Zijn ecocentrisch gezichtspunt liet hij inspireren door zijn interpretatieve lezing van de filosofie van Spinoza.

Oorspronkelijk was Arne Naess een analytisch filosoof, die in Wenen lid werd van de Wiener Kreis (Otto Neurath, Moritz Schlick, Rudolf Carnap, Hans Hahn, en anderen). In zijn proefschrift Erkenntnis und wissenschaftliches Verhalten is de invloed van het positivistisch wijsgerige programma, gericht op de unificatie van de menselijke kennis volgens wetenschappelijke methode, goed merkbaar. Later begon hij die positie te bevragen en koos hij geleidelijk voor een pluralistische visie betreffende menselijke kennis en waarderen. Zijn oorspronkelijke wijsgerige arbeid lag op het vlak van de taalfilosofie en situeerde zich rond het vraagstuk van betekenis en interpretatie. Een bewering in de natuurlijke taal kan via precisering van de gebruikte woorden verschillende betekenisinterpretaties worden gegeven. Die meervoudige betekenisinterpretaties kunnen progressief worden teruggebracht tot beperktere betekenisverzamelingen, een proces dat mee wordt bepaald door de betekenis- en interpretatiecontexten van wie de beweringen uitspreken en de betekenissen interpreteren. In dit proces —dat in wezen eindeloos kan doorgaan— is er op pragmatische gronden een terminus, telkens wanneer de interpreten stilhouden bij een primaire betekenis van de gebruikte woorden. Op die wijze verdedigde Naess de kansen van een redelijke betekenisinterpretatie die, for the time being, mensen in staat stelt vaagheid en onduidelijkheid, basis van meningsverschil en conflict, te vermijden.

Naess’ Ecology, community and lifestyle (editie verzorgd door David Rothenberg, 1989) —een gedenkwaardig ethisch traktaat waarin verschillende wijsgerige en wereldbeschouwelijke ‘tradities’ samenkomen— steunt op diezelfde doelstelling. Hoe kunnen mensen in verstandhouding hun meningsverschillen reduceren door wat hij “precisation” heeft genoemd. Hij verwijst voor de betekenis van dit begrip, dat we in het Nederlands met “precisering” zouden kunnen vertalen, naar zijn vroeger werk over de intermenselijke communicatie. Zo stelt hij dat: een zin S1 preciezer is dan een andere, S0, als en slechts als die laatste, S0, alle interpretaties van S1 toelaat, terwijl die eerste, S1, niet alle interpretaties van die laatste, S0, toelaat. Dat wil zeggen dat de verzameling van de aannemelijke interpretaties van de meer precieze zin een echte deelverzameling is van de minder precieze zin.

Op een vernuftige wijze heeft Naess in zijn later werk de inspiraties en wijsgerige zoektochten van zijn vroeger werk tot nut gemaakt van een wijsgerige ethiek die zowel gericht bleef op een rijke ecocentrische inhoud als op een taalanalytische helderheid welke haar oorsprong vindt in een dialoog gerichte communicatietheorie. Bekend is het voormelde werk over de “diepe ecologie” gebleven om zijn ethiek van de “gloed” (het Noorse woord stemt overeen met het Nederlandse). “Gloed” is het gevoelen dat een mens heeft bij een intens engagement in het nastreven van een doel. Zijn ideeën dienaangaande brachten hem tot de “welzijnsratio”: menselijk welzijn is gelijk aan het kwadraat van de “gloed” gedeeld door de som van de lichamelijke pijn en de geestelijke pijn. De betekenis van de vergelijking is de volgende: het niveau van het menselijke welzijn staat in verhouding tot het kwadraat van het niveau van de begeestering. Wanneer in het menselijke streven de begeestering wegvalt —zoals onder invloed van het westers getinte ‘consumerisme’— wordt het welzijn drastisch aangetast. Het is bovendien zo dat de weerstand —zo fysiek als mentaal— een belangrijk gegeven wordt in het inschatten van welzijn. Bergbeklimmers —zoals Naess, en zijn beroemd geworden neef die in 2004 overleed tijdens een expeditie, het waren— kennen de betekenis van de welzijnsvergelijking.

 

Met Arne Naess verliest de wereld één van zijn meest geëngageerde en sobere denkers, die de hoop op een menselijke toekomst in het licht had gesteld van een op redelijkheid steunende ethiek en wijsbegeerte. Een ethiek en wijsbegeerte die zich kritisch verhouden tot het dominante denken over economie en rationaliteit, dat denken dus wat Marcuse eens eendimensionaal heeft genoemd.

 

Ronald Commers

Moraalfilosoof

Centrum voor Ethiek en Waardeonderzoek, Universiteit Gent